Bijzonderheden van de N34 bij Exloo - Harry Huisman
De laatste jaren bieden grootschalige reconstructies aan kruispunten in de N34 prachtige inkijkjes in de ondergrond van de Hondsrug. De N34 loopt van Zuidlaren tot voorbij Emmen vrijwel over de kruin van de Hondsrug. Bodemprofielen die bij graafwerkzaamheden te voorschijn kwamen gaven bijzonder veel informatie over de opbouw van de bovenste 8 meter van deze heuvelrug. Daarnaast kwamen er veel zwerfstenen te voorschijn, vooral grote.
Om geologisch zwerfsteenerfgoed voor Drenthe te bewaren, heeft het provinciebestuur bij aanbestedingen een bepaling in de bestekken laten opnemen dat alle zwerfstenen groter dan 50 cm eigendom blijven van de provincie. Voordien waren de keien bijverdienste voor de aannemer, die ze aan de hoogste bieder verkocht. Niet zelden verhuisden de stenen naar tuincentra in het westen van het land.
Bij de onlangs uitgevoerde reconstructie bij de afslag naar Exloo, kwamen bij graafwerkzaamheden opnieuw tientallen grote zwerfstenen voor de dag, waaronder enkele zeer grote. Deze keien zijn onlangs bij het Hunebedcentrum afgeleverd, waar ze een functie zullen krijgen in het Oertijdpark op de plaats waar de opgraving van het grootste hunebed in Drenthe gereconstrueerd zal worden.
Regenbuien in de laatste tijd spoelden de keien grotendeels schoon. Inventarisatie bracht een paar bijzonderheden aan het licht. Rapakivi’s spelen zoals verwacht de hoofdrol. Naast voornamelijk Aland-rapakivi’s werd ook een ca. 60 cm grote ‘witte rapakivi’ aangetroffen met flinke idiomorfe en ovoïdale eerstelingen van kaliveldspaat in een fijnkorrelige granietische grondmassa.
Bijzonder zijn ook een tweetal migmatiet-gneizen met prachtige plooiingsstructuren en neosomen. Om de schoonheid van deze keien helemaal bloot te leggen zijn nog wel een aantal aanvullende stortbuien nodig.
In eerdere publicaties maakte ik melding van het veelvuldig voorkomen van Norrlandgranieten in de beide Oostbaltische Hondsrugkeilemen.
Van Sorselegraniet zijn inmiddels enige tientallen exemplaren gevonden. In de hoop keien van de afslag Exloo zijn maar liefst vier Norrland-granieten aangetroffen, waaronder een tweetal bijzonder fraaie.
Norrland-graniet Exloo, detail
De kenmerken van deze granieten zijn inmiddels zo bekend en ook zo herkenbaar dat ze moeiteloos aan te wijzen zijn. Een van de vier keien is niet helemaal schoon, maar kwartsrijkdom, kleur, korreling en overige kenmerken doen vermoeden dat we hier met een prachtig voorbeeld van een Adakgraniet te maken hebben.
Drie van de vier keien zijn door de graafmachine zo neergelegd dat ze op het terrein een aantrekkelijk groepje vormen voor stenenliefhebbers.
Harry Huisman, juni 2016
Een bijzondere kei van gewicht in Donkerbroek
Sinds kort is Donkerbroek een attractie rijker. Roodgrijs van kleur, behoorlijk aan zijn gewicht en vooral oud, zeer oud, 1647 miljoen jaar om precies te zijn.
Tijdens werkzaamheden aan de nieuwe vierbaansweg bij Donkerbroek stootte de bak van de graafmachine op een kei. Niet ongewoon, keien komen in Donkerbroek wel meer in de bodem voor. Een ritje door het dorp laat dit overduidelijk zien. Bij woningen en vooral rond boerderijen liggen ze bij tientallen. Het voorkomen van stenen hangt samen met een bijzondere leemlaag (keileem) dicht onder het oppervlak. Deze laag stamt uit de voorlaatste ijstijd, zo’n 150.000 jaar geleden, toen heel Noord-Nederland onder een enorm dik pakket gletsjerijs bedolven was.
Graafmachines hebben doorgaans weinig moeite met stenen die in keileem voorkomen. Dit keer was het andere koek. Met veel moeite kreeg men de zware steen van graniet op de kant. De kei heeft een afmeting van 2,00x1.80x1.00 meter. Geen kleine jongen dus, hoewel er in Friesland nog veel grotere zijn gevonden.
Terzijde: De allergrootste steen lag bij Rotstergaast in de bodem. Met zijn 88 kubieke meter en een oorspronkelijk gewicht van ruim 150.000 kilo is dit de allergrootste kei in ons land. Het 44 ton zware restant van de kei trekt momenteel op het kruispunt Oude Postweg-Sydtakke bij Rotstergaast als geologisch monument de aandacht. Verhalen willen dat je er met een ossenwagen een rondje op kon rijden. Schippers hebben in de 19e eeuw een groot deel van deze kei kapot met buskruit laten springen. De steenbrokken werden verkocht om de dijken langs de Zuiderzee te versterken.
De bijna 6 ton zware Aland-rapakivi van Donkerbroek (Fr.), met aan de voorzijde een roder deel. Dit is een vlak aangesneden breukzone, waar het gesteente door hematiet roder is
Met zijn gewicht van bijna 6 ton hoeven de Donkerbroekers zich niet te schamen. Zeker niet omdat de kei van een bijzondere soort is. Geologen en zwerfsteenkundigen noemen de granieten steen ‘Aland-rapakivi’. Aland-rapakivi staat ook bekend als ringetjesgraniet. In de steen komen talloze ronde kristallen voor van 1-2 cm doorsnee. Deze zijn omgeven door een smalle witte ring. Vooral bij verwering valt dit op. ‘Rapakivi’ betekent in het Fins ‘kruimelige steen’. Veel rapakivi-granieten vallen door verwering makkelijk uiteen tot steengruis. Dit doen ze overigens niet allemaal. De steen van Donkerbroek is een harde. Hij toont nagenoeg geen spoor van verwering.
Detail van de zone met splijtreten en ovoïden. Het gesteente is hier intensiever rood door uitscheiding van hematiet (ijzeroxide)
Waar komt de steen vandaan?
Aland is een archipel van duizenden kleine en grotere eilanden in Zuidwest-Finland. Het gebied ligt op de overgang van de Oostzee naar de Botnische Golf, op ruim 1500 kilometer van Donkerbroek vandaan. Het rotsgesteente op vrijwel alle eilanden in Aland bestaat uit rapakivi-graniet. De steen van Donkerbroek heeft dus een lange reis achter de rug. Vandaar dat de uitdrukking ‘zwerfkei’ niet slecht gekozen is. De steen heeft er ongetwijfeld duizenden jaren over gedaan om zijn laatste rustplaats bij Donkerbroek te bereiken.
De herkomst van de steen is vrij nauwkeurig te bepalen. Dit is bijzonder, want Aland-rapakivi’s hebben een nogal variabel uiterlijk. In die van Donkerbroek komen veel grijsachtige kristallen voor. Deze verlenen de steen zijn grijsrode kleur. De combinatie van ronde, grijze geringde kristallen in een meer roodachtige grondmassa, komt overeen met de rapakivi-graniet die bij Bomarsund en op het aangrenzende eiland Prästo in het oosten van Aland als vaste rots voorkomt.
Aan de zwerfkei van Donkerbroek is nog een bijzonderheid te zien. Over het midden van de kei loopt van boven naar beneden een paar centimeter brede baan waar de graniet iets roder is. In het midden ervan loopt een oude breuk. Aan weerszijden van de smalle scheur is het gesteente opvallend roder gekleurd. We hebben te maken met een seismische ofwel een aardbevingsbreuk, die lang geleden veroorzaakt is door spanningen in de aardkorst. Aan weerszijden van de breuk in het gesteente is toen het ijzermineraal hematiet afgezet. Dit veroorzaakt de roodkleuring.
Langs de breuk zijn delen van het rapakivi-gesteente iets ten opzichte van elkaar verschoven. Dit is heel fraai aan de rode zijkant aan de achterzijde zichtbaar. Hier is een tweede een breukzone zichtbaar. Op een deel van het oorspronkelijke breukvlak daar is een typisch patroon van evenwijdig verlopende breukjes te zien is. Het doet enigszins denken aan een oud wasbord. Op enkele plaatsen komen ook groene vlekken voor. Bij de aardbeving is het gesteente langs de breuk vermalen. Naderhand zijn hieruit onder invloed van warm grondwater zeer kleine, groene kristallen van een nieuw mineraal epidoot ontstaan.
De seismische breuk is het gevolg van spanningen in de aardkorst (aardbevingen). Goed is te zien dat de breuk verspringt. Het gesteente aan weerszijden van de breuk is slechts millimeters verschoven.
De Aland-rapakivi van Donkerbroek is met grote waarschijnlijkheid de grootste zwerfsteen van deze soort in Friesland en misschien wel in Nederland. De kei ligt op een goed zichtbare plaats op een grasveld, opzij van de parkeerplaats, bij het ‘Witte Huis’ aan de rand van Donkerbroek. Heeft u trek in een kop koffie? Dat kan in het Witte Huis, de kei is dan niet te missen.
De vlak aangesneden breukzone toont een karakteristiek patroon van evenwijdig lopende splijtreten. Het oppervlak doet enigszins aan dat van een wasbord denken. Op het rode breukvlak zijn een aantal witgeringde ovoïden zichtbaar.
Harry Huisman, february 2020
