De kwartsporfier vormt een randcontact met deze gesteenten, de overgang ertussen is niet erg scherp. Op verschillende plaatsen is de porfier op een grillige wijze in de anorthosiet gabbro en diabaas gedrongen. Het gesteente is dadelijk te herkennen als Alandkwartsporfier, maar bevat daarbij talrijke onregelmatig gevormde banden, strepen en vegen die meestal iets lichter (meer roodachtig of bruin) gekleurd zijn. Op verweringsvlakken komen deze structuren door hun afwijkende kleur duidelijk naar voren. Dat maakt deze variëteit ook makkelijk herkenbaar. De banden en vegen lijken op zogenaamde fiamme.
Fiamme zijn meest dunne, puntig uitlopende doorsneden van platgedrukte puimsteenbrokjes die samen met een massa ander, meest fijnkorrelig vulkanisch materiaal bij zeer heftige vulkaanuitbarstingen door gloedwolken (pyroklastische stromen) worden afgezet. De hoge temperatuur van het afgezette materiaal maakt dat de puimsteenbrokjes plastisch vervormbaar zijn en door de druk van bovenliggende lagen tot kleine pannenkoekachtige vormen worden samengedrukt.
De structuur van ignimbrieten met fiamme is zeer karakteristiek. Bij geologisch oude ignimbrieten zijn de fiamme ontglaasd (puimsteen bestaat uit schuimig gesteenteglas) en gerekristalliseerd tot een fijnkorrelige massa die dikwijls een micrografische vergroeiing laat zien van kwarts en veldspaat (micropegmatiet). In geen geval komen in fiamme eerstelingen voor. Die kunnen wel in de grondmassa eromheen aanwezig zijn, en zijn dit ook vaak.
Dit is een variëteit van de dichte vorm van Rode Oostzeeporfier. De zwerfsteen bezit een zogenoemde eutaxietische structuur. De donkere, ietwat golvende strepen zijn fiamme. Ze zijn karakteristiek voor ignimbrieten.
De fiamme zijn ontstaan uit brokjes puimsteen die zich bevonden onder de enorme hoeveelheden gloeiend heet los vulkanisch materiaal die bij explosieve vulkaanuitbarstingen door zgn. gloedwolken (pyroklastische stromen) in de omgeving van de vulkaan werden afgezet. Door de hoge temperatuur en het gewicht van de bovenliggende gesteentemassa werden de meegevoerde plastische puimsteenbrokjes tot kleine pannenkoekjes samengedrukt. Hieruit ontstonden de fiamme.
Het glasachtige materiaal waaruit ze oorspronkelijk bestonden is in de loop van de tijd geheel ontglaasd. Door secundaire omzetting is hematiet gevormd, dat het gesteente en de fiamme rood heeft gekleurd.
Waarnemingen aan monsters van Blaklobben laten zien dat de fiamme zeer verschillend van lengte en van dikte zijn. Centimeters dikke bandvormige fiammestructuren wisselen lokaal af met typen waarin ze veel geringere afmetingen hebben. Het verloop ervan is enigszins onregelmatig golvend en ze zijn min of meer parallel aan elkaar gerangschikt. Er zijn echter onder zwerfstenen ook voorbeelden gevonden waarin de fiamme niet evenwijdig lopen, maar veeleer onregelmatige vlamachtige roodgekleurde vlekken en vegen vormen. Hoewel het verleidelijk is om dit type kwartsporfier vanwege zijn opvallende structuur als een ignimbriet te beschouwen, is de aanwezigheid van eerstelingen in de fiamme in strijd met een dergelijke interpretatie.
Op foto’s van Blaklobben is duidelijk te zien dat vorm en aantal eerstelingen in de grondmassa niet afwijken van die in de fiamme. Ook tonen de eerstelingen in de fiamme geen thermische deformatie. Ze zouden bij het ontstaan van het gesteente tijdens het samendrukken van de puimsteenbrokken tot fiamme op zijn minst enigszins gedeformeerd moeten zijn. Dit is echter niet het geval. De eerstelingen onderscheiden zich in niets van die in de grondmassa. Bij sommige zwerfstenen van ignimbritoide Alandkwartsporfier is vast te stellen dat de kleinere fiamme weinig eerstelingen bevatten of daar zelfs vrij van zijn. Wel zijn ze in de randgedeelten aanwezig, maar ook in die gevallen zijn ze niet gedeformeerd.
Wel of geen ignimbriet?
De voorkomens van Aland-kwartsporfier op Aland en het feit dat deze op een aantal plaatsen onmerkbaar overgaan in de iets grovere Aland-granietporfier of daar in het terrein mee afwisselen, maken het moeilijk om dit porfiergesteente als een vulkaniet te beschouwen. Veel waarschijnlijker is dat deze gesteenten een randfacies vormen van de gewone rapakivi en onderaards zijn ontstaan.
Bij het opstijgen in de aardkorst van het deels al gekristalliseerde rapakivimagma zullen de randgedeelten door contact met het relatief koude nevengesteente versneld zijn afgekoeld en vast geworden. Daardoor ontstond een type gesteente dat de kenmerken vertoont van een vulkaniet. Dit is de Alandkwartsporfier zoals wij die kennen. Hoe vervolgens de banden en vegen in de porfier van Blaklobben geinterpreteerd dienen te worden? Deze kunnen het gevolg zijn van magmatische vloeiing van het rapakivimagma. Er ontstaat dan een evenwijdige vloeigelaagdheid. Het is bekend dat silicarijke magma’s erg visceus zijn. Bij vulkanische uitbarstingen treedt het zure magma nauwelijks of niet als lava uit de kratermond.
Dikwijls blijft de kristalbrij in de kratermond steken of vormt een langzaam groeiende stuwkoepel van vast gesteente. Op een dergelijke manier gevormde rhyolieten – kwartsporfier is in dit geval de geologisch oude vorm daarvan – tonen dikwijls een fraaie parallelle vloeistructuur. Vermoedelijk is in de Alandkwartsporfier van Blaklobben een vergelijkbare vloeistructuur ontstaan, parallel aan de bewegingsrichting van het magma en wellicht parallel aan het contact met het nevengesteente.
Omdat de fiamme in kleur afwijken, kan een andere oorzaak mede een rol gespeeld hebben.
Het is bekend dat de rapakivigesteenten een overmaat aan zeer fijn verdeeld ijzer bevatten. Dit veroorzaakt de overwegend rode kleur van het gesteente. De aanwezigheid van lichter getinte banden, strepen en vegen wordt misschien mede veroorzaakt door variaties in het ijzergehalte in combinatie met oorspronkelijk aanwezige inhomogeniteiten van het gesteente.Wellicht dat slijpplaatjesonderzoek een beter licht op deze kwestie kan werpen. Eventuele glasbestanddelen zullen in het gesteente niet meer worden aangetroffen. Daarvoor is het te oud.
Harry Huisman, 2015
